समश्रुत शब्द से क्या आशय है? - samashrut shabd se kya aashay hai?

जो शब्द उच्चारण की दृष्टि में समान प्रतीत होते हैं, परंतु अर्थ की दृष्टि से भिन्न हैं, श्रुतिसम-भिन्नार्थक शब्द या समरूप भिन्नार्थक शब्द कहलाते हैं। इस प्रकार के कुछ शब्द द्रष्टव्य हैं:

समरुप पहला शब्दपहले शब्द का अर्थसमरूप दूसरा शब्ददूसरे शब्द का अर्थआदिआरम्भआदीअभ्यस्तअभयनिर्भयउभयदोनोंअब्जकमलअब्दबादलअंसकन्धाअंशहिस्साअम्बुजकमलअम्बुधिसागरअँगनाआँगनअंगनास्त्रीअवलम्बसहाराअविलम्बशीघ्रअनिलहवाअनलआगअभिरामसुन्दरअविरामलगातारअवधिसमयअवधीअवध प्रान्त की भाषाउपकारभलाईअपकारबुराईकुलवंशकूलकिनाराकोषखजानाकोशशब्द-संग्रहग्रहसूर्य, मंगल आदिगृहघरजलदबादलजलजकमलतरणिसूर्यतरणीछोटी नावनियतनिश्चितनियतिभाग्यनिश्छलछल रहितनिश्चलअटलप्रसादभगवान का भोगप्रासादमहलसरतालाबशरवाणअन्नअनाजअन्यवदूसराअपेक्षाउम्मीदउपेक्षाउदासीनतापुरुषनरपरुषकठोरप्रवाहबहने की क्रियापरवाहचिन्तासमानबराबरसामानवस्तुचरमअन्तिमचर्मचमड़ापर्णपत्ताप्रणप्रतिज्ञाप्रमाणसाक्ष्यपरिमाणमात्राअन्तसमाप्तिअन्त्यनीच, अन्तिमअतुलजिसकी तुलना न हो सकेअतलतलहीनअगमदुर्लभ, अगम्यआगमप्राप्ति, शास्त्रअलिभौंराअलीसखीआवासनिवास स्थानआभासझलकआकरखानआकाररूप, सूरतइत्रसुगन्धइतरदूसराकंगालगरीबकंकालठठरीकृतिरचनाकृतीनिपुण, पुण्यात्माकृपाणकटारकृपणकंजूसकटिबद्धतैयार, कमर बाँधेकटिबन्धकमरबन्ध, करधनीचिरपुरानाचीरकपड़ाडीठदृष्टिढीठनिडरतड़ाकजल्दीतड़ागतालाबतक्रमट्ठातर्कबहसतरीगीलापनतरिनावदारुलकड़ीदारूशराबदारस्त्रीद्वारदरवाजाद्विपहाथीद्वीपटापूदेवदेवतादैवभाग्यदिनदिवसदीनगरीब

समश्रुत भिन्नार्थक शब्द/ श्रुतिसम भिन्नार्थक शब्द/ समरूप भिन्नार्थक शब्द/ समरूपी भिन्नार्थक शब्द/ Homonyms

श्रुतिसम भिन्नार्थक शब्द

‘श्रुतिसम’ का अर्थ है ‘सुनने में एक समान’ और ‘भिन्नार्थक’ का अर्थ है ‘अर्थ में भिन्नता’ । अतः वे शब्द जो पढने और सुनने में एक समान प्रतीत होते हैं, परन्तु उनके अर्थो में भिन्नता होती है, उन्हें श्रुतिसम भिन्नार्थक शब्द कहते हैं।


क्र.सं

शब्द

अर्थ  

1

अवधि

समय

 

अवधी

भाषा

2

अनिल

हवा

 

अनल

आग

3

अभय

निर्भय

 

उभय

दोनों

4

अवलंब

सहारा

 

अविलंब

शीघ्र / बिना देर किए

5

अचार

एक खाद्य पदार्थ

 

आचार

आचरण 

6

अंक

संख्या, गोद 

 

अंग

हिस्सा, भाग

7

उपकार

भलाई

 

अपकार

बुराई

8

ओर

तरफ़

 

और

तथा

9

नीर

जल 

 

नीड़

घोंसला

10

शूर

वीर

 

सूर

अंधा




11

प्रसाद

भगवान का भोग

 

प्रासाद

महल

12

परिणाम

नतीजा , फल

 

परिमाण

माप, तोल

13

इतर

दूसरा

 

इत्र

सुगंधित द्रव्य

14

कृति

रचना

 

कृती

निपुण

15

चालक

वाहन चलाने वाला

 

चालाक

चतुर

16

अणु

कण

 

अनु

बाद

17

आदि

आरंभ , इत्यादि

 

आदी

अभ्यस्त

18

चरम

अन्तिम

 

चर्म

चमड़ा

19

अलि

भँवरा

 

अली

सखी, सहेली

20

कुल

वंश

 

कूल

किनारा



21

कर्म

काम

 

क्रम

सिलसिला

22

देव

देवता

 

दैव

भाग्य

23

चिर

पुराना

 

चीर

वस्त्र

24

धनु

धनुष

 

धेनु

गाय 

25

अंस

कन्धा

 

अंश

हिस्सा

26

अन्न

अनाज

 

अन्य

दूसरा

27

निधन

मृत्यु

 

निर्धन

गरीब

28

दिन

दिवस

 

दीन

गरीब 

29

नियत

निश्चित

 

नियति

भाग्य

30

ग्रह

नक्षत्र

 

गृह

घर

31

तरंग

लहर

 

तुरंग

घोड़ा

32

मूल

जड़

 

मूल्य

कीमत

33

सर

तालाब

 

शर

वाण

34

मात्र

केवल

 

मातृ

माता

35

कोश

शब्द - भंडार

 

कोष

खज़ाना

36

किला

गढ़

 

कीला

खूँटा

37

सुत

बेटा

 

सूत

धागा

38

अश्व

घोड़ा

 

अश्म

पत्थर

39

समान

बराबर

 

सामान

वस्तु

40

पर्ण

पत्ता

 

प्रण

प्रतिज्ञा

41

सिल

मसाला पीसने वाला पत्थर

 

शील

शालीनता

42

मेल

मिलाप

 

मैल

गंदगी

43

वदन

मुख

 

बदन

शरीर

44

दार

स्त्री

 

द्वार

दरवाजा

समश्रुत शब्द क्या है?

कुछ शब्द ऐसे होते हैं जिनमें स्वर, मात्रा अथवा व्यंजन में थोड़ा-सा अन्तर होता है। वे बोलचाल में लगभग एक जैसे लगते हैं, परन्तु उनके अर्थ में भिन्नता होती है। ऐसे शब्द 'समश्रुत/श्रुतिसम भिन्नार्थक शब्द' कहलाते हैं। जैसे- घन और धन दोनों के उच्चारण में कोई खास अन्तर महसूस नहीं होता परन्तु अर्थ में भिन्नता है।

संस्कृत भिन्नार्थक शब्द कौन से होते हैं?

विकिपीडिया:समरूप भिन्नार्थक शब्द.

दीन शब्द का समरूपी भिन्नार्थक शब्द कौन सा है?

दीन और दिन में क्या अंतर है – समोच्चरित भिन्नार्थक शब्द युग्म मोहन अत्यंत दीन अवस्था में घर पहुंचा। काम के नाम पर वह दिन भर घूमता रहता है।

चिर शब्द का श्रुतिसम भिन्नार्थक शब्द कौन सा है?

'चिर-चीर' शब्द युग्म का सही अर्थ 'पुराना,कपड़ा' है। अतः सही विकल्प पुराना,कपड़ा होगा।